Doświadczenia wielkiego kryzysu gospodarczego lat trzydziestych i II wojny światowej spowodowały powstanie koncepcji zabezpieczenia społecznego, które następnie ONZ w swej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku uznała za prawo każdego człowieka.
Zabezpieczenie społeczne jest ideą, zgodnie z którą ogół społeczeństwa poprzez swą organizację, czyli państwo, jest zobowiązany do zapewnienia warunków bytu wszystkim, którzy nie ze swojej winy nie mogą go sobie zapewnić poprzez własną pracę. Idea ta opiera się na solidarności społecznej i wskazuje na państwo jako jej realizatora. Oznacza potrzebę zabezpieczenia podstaw materialnego bytu wszystkim, którzy z racji swojego wieku (dzieci, młodzież i osoby starsze), a także inwalidztwa i niepełnosprawności nie są w stanie podjąć pracy, lub mimo gotowości do pracy nie mogą jej podjąć z powodu bezrobocia. Środkami prawnymi realizacji zabezpieczenia społecznego są: ubezpieczenia społeczne, zaopatrzenie społeczne i pomoc społeczna. Są to trzy techniki administracyjno-finansowe, wzajemnie się uzupełniające.
Ubezpieczenia społeczne, jako prawna forma koncepcji zabezpieczenia społecznego, wywodzi się z ubezpieczeń gospodarczych, zwłaszcza różnorodnych jego form ubezpieczeń osobowych. Dlatego też można zauważyć istotne podobieństwa, jak: składka, wspólny fundusz, oznaczone ryzyko, szkoda i pokrycie szkody, czyli świadczenie .
System ubezpieczenia polega na rozłożeniu ciężaru szkody na wszystkich uczestniczących w tworzeniu wspólnego funduszu, zabezpieczającego pokrycie opłacającemu składkę szkody doznanej wypadkiem losowym. Wysokość składki jest kalkulowana na podstawie prawdopodobnych wystąpień szkody i jej rozmiaru. [Muszalski, 2010: 99-100]
W stosunku tym występuje ubezpieczyciel, czyli zakład ubezpieczeń, ubezpieczający, to znaczy zawierający umowę z ubezpieczycielem, oraz ubezpieczony, uprawniony do świadczeń w razie doznania szkody, którym może być sam ubezpieczony lub też osoba trzecia wskazana przez ubezpieczonego.
Techniki administracyjno-finansowe zabezpieczenia społecznego
| Elementy różnicujące | Ubezpieczenie | Zaopatrzenie | Pomoc |
|---|---|---|---|
| Administracja | Zdecentralizowana: publiczne zakłady ubezpieczeń | Scentralizowana: administracja państwowa | Zdecentralizowana: gmina |
| Finansowanie | Zdecentralizowane fundusze składkowe | Budżet centralny państwa: brak składek | Budżet gminy, pomocniczo budżet państwa-brak składki |
| Uprawnieni | Pracownicy lub zawodowo aktywni | Cała ludność lub określone grupy | Cała ludność |
| Świadczenia | Typowe, zależne od wkładu pracy (składki) – roszczeniowe | Typowe, zależne od potrzeb – roszczeniowe | Indywidualne, zależne od potrzeb - uznaniowe |
Źródło: Muszalski, 2004: 20
Ubezpieczenie społeczne jest oparte na solidarności społecznej, co oznacza, że zabezpiecza każdego ubezpieczonego przed określonymi, niekorzystnymi dla niego zdarzeniami, zakładając z góry redystrybucję środków od lepiej wyposażonych na rzecz bardziej potrzebujących, stosownie do uznanej oceny społecznej. Przymus ubezpieczenia zapewnia powszechną dostępność świadczeń i sprawia, że ubezpieczenie społeczne ma charakter publiczny, administracyjnoprawny (w odróżnieniu od dobrowolnego gospodarczego opartego na prawie cywilnym). [Muszalski, 2010: 101]
Zaopatrzenie społeczne nawiązuje z jednej strony do instytucji opieki społecznej, z drugiej do techniki ubezpieczeniowej. System zaopatrzenia obejmuje na ogół całą ludność kraju, bez względu na aktywność zawodową. Środki zaopatrzenia pochodzą z środków publicznych. Świadczenia są w zasadzie jednolite i mają każdemu w jednakowy sposób zapewnić zaspokojenie podstawowych potrzeb, uznanych za minimum utrzymania, a ich rodzaje i wysokości, okoliczności i warunki uprawniające do nich są określane ustawowo. W momencie spełnienia warunków ustawowych przysługuje roszczenie prawne o świadczenie . Specjalną formą zaopatrzenia stanowią systemy emerytalno-rentowe osób w służbie państwowej. Obecnie w Polsce odnosi się ono do służb zmilitaryzowanych: żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej, Służby Więziennej, straży pożarnej. W rozumieniu przepisów prawa pracy nie są oni pracownikami i z tego powodu nie są objęci ubezpieczeniem społecznym. [Jedrasik-Jankowska, 1998: 17-19]
Pomoc społeczna, zwana dalej opieką, stanowi środek uzupełniający w zakresie nieobjętym systemem ubezpieczenia względnie zaopatrzenia, choć historycznie jest najstarszy. System obejmuje zawsze całą ludność, świadczenia przyznawane są ze źródeł publicznych, bez pobierania jakichkolwiek składek lub opłat na ten cel. Opieka społeczna oznacza zapewnienie niezbędnych środków zróżnicowanych co do ich rodzaju i wysokości odpowiednio do indywidualnych potrzeb jednostki, według uznania organu przyznającego świadczenie. [Muszalski, 2010: 102]
Bibliografia
- Jedrasik-Jankowska I., Pojęcia i konstrukcje prawne w ubezpieczeniach społecznych, Kielce 1998.
- Muszalski W., Prawo socjalne, Warszawa 2010.
- Zdjęcia: