"Dou mor ais aine in Oaldamster plat", dat schoot mie deur de kop dou ik wakker wui vemeurn. Haar al moineg moal woordnwissln mit luu dei mie eemn oetleaggn wolln dat ik noit in 't geef Grunnegs schreef. Mor ja dat is ook ja Hoarlemmerdieks plat en ik du mien beast om spreektoal in schrieftoal om te zettn. Oaldamster plat wot in oin groot duil van de proovincie sprookn, mor wot nog aaltied, ontereacht, 'Grunnegs' nuimt. En dat het ook mit vrouger te mokkn. Oaldam het aaltied oin streek weast dei oignzinneg was, aandern nuimn dat stiefkoppeg. Zulfstandeg is oin beeter woord ducht mie. En doar heurt woarschienlek ook oin oign toal bie.
Zoo aans is Oaldamster plat non ook noit weer or. Komt ja aal van 't Loag Saksies en 't Frisk. En ook it loag Frankies is dr mit te vergeliekn. Dat leaste heurt zuch wat meer as zang aan. En wie sloekn wat meer in. Wat bie oans "Kaaweln" hoit is in Limburg en Oakn: "Kalle", betoikkenis het zoch in loop van de tied wat veraandert. Bie oans het woord 'kaaweln' oin wat neegatieve beduiln kreegn, betoiknt dom proatn. Mor in't loaf Frankies hoit het nog gewoon mit oin ander proatn. "Solln wee plat kalle?" en "Zolln we plat kaaweln?", plat is de oertoal van alle aandre toaln, dat wat aaldag sprookn wui deur luu. Dou schriemn nog oin luukse was.
Misverstandn oover 't ontstoan van Oal Dam
Binn mor waineg luu dei het ontstoan van de noam Oal Dam koppeln aan de oard van 't gebied. Voak wot 't koppelt aan oin oplgeleagde geleuf en de munkn dei ier laank leedn waarn. De oale abdei, dat oale ambt, oale ambacht en wat ze weal noit bedoacht hebbn. Want ja, zoo ston dat ja ook schreemn in oale boukn. Ainege doarvan kwaamn oet Muenster in Duutsland. Ook weer noteert deur munkn. En as der din oin van ier noar doar mos goan din steal ik mie veur dat 't as zoks wat ging. Oin munk vruig: "Wo kommen Sie her?" en antwoord was: "Oet Oal Dam, ik bin oin Oal Damster". Woarbie din dei munk ging herhoaln: "Ah, aus Old Ambt?" Mor ja, din zee dei Oal Damster vast:"Wast du wilst, kinn ik non weer vot, want ik mot ook nog weer trogge vedoage."
Opgleagde geleuf het oin heersnde rol speult in onze veurloop en dat bepoald ook hou dingn opschreemn wordn. Luu vergeetn veur 't gemak weal ais hou objektief weedn bie meansn hoast onmeuglek is. In geschiedenis boukn wordn Roomsn voak neerzet as gewealdig, en Bataavn waarn heur eeliete aanhaid. Mor dei leastn waarn verroaders van de noordlekke gebiedn. Zoi huilpn de Roomse fascistn de riviern oover, zoodat ze in't noordn boudel ook onder voutn loopn kondn. Mor as de schrievers van schoulboukn dat verheerlkn din ontstait doordeur oin subjektieve benoadern van wat oeit weast het. Of zoas 't ook al weal ais omschreemn wui: "De winnoars schriemn de geschiedenis boukn." Mor dat wil noit zeaggn dat 't ook klopt vanoet oin aander gezichtspunt.
Oafslacht deur de kerstners
Rond de tiende en elfde aaiwe wuin wie ier in't noordn onder de voet loopn deur de volgnde aanvallers, ditsmoal waarn het de Frankn. En dei kwaamn oin oosters geleuf brengn, na ja, brengn, mit dood verdaarf en geweald ier aan ons opleaggn. Veul van onze gebroekn wuin omzet noar oin Roomse boudel. Poakse, veurjoar, vruchtboarhaidsfeest, winterzunnewende, ach denk dast 't al weal begripst. Alle oosterse geleumn binn zoo te waark goan. Opleaggn van zogenaamd oin hoogere macht, zo oafloadn mit loifde dat doarmit luu oafslacht mottn wordn. Dat was dou zoo en dat is nog aaltied zoo, jammer genog. En luu dei dat begriepn dei bin ook noit gedoint van wekse geleuf die opleagd en oafslacht din ook. Want je maggn leumn wa je willn, da mag je ook duiln mit aandern, as dei doar oopn veur stait, mor doar hoalt 't din ook mit op. Allent hoaln de fanatiekste geleuvers zuch doar nait aan. Dei versteutn zulfs teegn de kreoatie dei ze zulf predikkn.
En zoo gait dat ook mit de noam van de streek woar ik geboarn en getoogn bin. Geleuf het doar hun versie op drokt en veul luu mokkn zoch doar din wieder noit drok om. Mor ook dat is oans leert deur dei zulfde onderdrokker van dou. As je de woordn gebroekn dei oin onderdrokknd systeem joe aangeft, din geemn je al tou aan dat gebeurn, zunder da je dr aarg in hebbn. Dat begunt al bie oin woord as: "Boas", en din binn zinn as: "Dat wil mien boas nait.", noit wied vot meer. Schierste veurbeeld van oin tovve Oaldamster dei dat begreep is: "Boas, dei heb ik noit, ik bin toch goin hond?" Mor ja, weal boas zeagt dei het beloonn doorveur ook al dichtbie zoch. En din is: "D'r mot weal brood op de plaank kommn!" ook weer woar. Mor toch, bevraaidn van onderdrukkn begunt al mit toalgebroek.
Mooraas, wotter, stroomkes en veul dammn
In't oeterste noordn was veul wotter. Stroomkes, oin en aal deur t' platte laand. Veul noamn herinnern doar nog aan, vedoage de dag. Stroomkes waarn bekeand as Aa, Ae, Ai, Ee, Ea en zulfs Oi. Noit zoo vrumt as je bedenkn dat maiste aalmoal spreektoal ingeemn was. Struktuur dei oafwisselt wui mit mooraas, woar loater 't vain oet stookn wui, as brandstof en woar zulfs woonhuttn van baawt wuidn. Ier in't noordn hebbn wie nogal wat van dei Aa's, Ae's, Ai's, Ee's, Ea's en Oi's. Ofteweal: wotter! Zo was doar 'de Munte' mor ook: de Oale Ae. En de spoarn doarvan binn nog in heul proovincie Grunn trogge te vindn. Het was oin van de grootste stroomn ier in't noorden, streek zoch oet oover 't heule noorden, luip heulmoal deur tot wat non Voindam is.
In de schrieverij oover 't ontstoan van Voindam wot dat ook nuimt. Oin woongebied dei ontston rondom oin dam in 't voin gewin gebied. En wekse Ae luip doar woar dei DAM in kwam? Juust: d' Oale! Doar is nog oin kloin stokje van trogge te vinden in Muntndam, mor dat is in oin oafgeslootn natuurgebied doar. Doar lopt nog oin restantje van d' Oale Ae. En non we bie Muntndam aankommn binn... Dat komt van oin dam dei aanleagt wui in 't stroomke de Munte. Ainege luu moinn dat dit oin stok van de Oale is dei de noam Munte kreegn het. Dat zoll weedn kinn, omdat alles wat wotter wui allent moar Oale te nuimn, dat zoll noit reacht prakties weast hebbn. Ekse vertakkn konn aans hoitn. En din is dr nog TerMuntn, wat zoveul hoit as geleegn aan de Munte. Doar is nog aaltied oin oals stroomke te vindn.
Der binn veul noamn in de proovincie Grunn dei koppelt binn aan de rol van 't wotter ier. Leuf zulfs dat noamn as Beerta, aargns Beer ter Aa zoll weedn kinn. En Finnewoal, oeit Fin ter wold Aa, net as Oos ter wolde Ae, Oostwoal en Mid ter wold Ae, Midwoal. Net as aandre ploatsnaomn oaflaid binn van 'haim', verbasterd noar 'um', zoo kinn dit ook van spreektoal noar schrieftoal goan veur ploatsnoamn mit Ae der in. Zo haarn wie oeit Tor zien Haim ier, mor dei het d' Oal Ae hat, in de stueurmvloud van 1509 en zoo onston de noam: dOllart. En oin groode oafstammeling doarvan lupt nog aaltied deur Loag Saksn: d' Ee ms, betoiknt dus ook gewoon: wotter stroomke.
Zoo haar Baar zien haim en wui dat Baarmsum en haar dizze streek de Oale Ae woar oin belangrieke Dam inleagd wui. Zodat dat de sjauger (handeloarn) van stee noar stee kondn goan. En woar luu mit mekander handeln en zoch settln is voak oin verloop van toal te herkenn. En woar non de Dollart ligt doar was oeit oin riek handelsstadje, wat errinerd haar ein dei verloorn goane glorie tied. Mor mit dit stok is de woarschienleke ontstoan geschiedenis van de noam OalDam, of Ol Dambt zo as 't non bekeand is, vastleagd in de neimoodse blokknketting.
Groetn oet schier Oaldam!
De oafbeeldns ( cc-by-sa) bin oet 't verzoameln "zuiktocht noar oorsprong Oal Dam" van @oaldamster. Dizze onderzuik dou ik soamn mit onderneemer en OalDamSter GB oet Oostwoal.